53. Muốn học chơi tổ tôm nên biết

Câu lạc bộ

Tổ Tôm

 

Luật chơi tổ tôm

                

Nguyễn Đức Thuần sưu tầm

Theo Nguyễn Cổn và Trên Mạng TG vô hình v.v.

Biên soạn lại

Hè năm 2012   
Kính tặng hội tổ tôm khu đô thị mới T

Luật chơi tổ tôm

Lời nói đầu

Tổ Tôm là một trò chơi bài lá dân gian phổ biến của người dân Việt Nam, (hiện nay chỉ thấy được chơi ở Việt Nam). Tên gọi của trò chơi được đọc chệch ra từ chữ "Tụ Tam" nghĩa là hội tụ của ba lại hàng Văn, Vạn và Sách. Trong các ngày lễ, Tết, Tổ Tôm thường được nam giới và người già chơi vì nó có một số luật khá khó, nhiều nước biến hoá, thanh niên và phụ nữ thời xưa ít chơi. Do Tổ Tôm khá khó nên người xưa có câu ca dao đề cao Tổ Tôm, nó thể hiện trình độ và cái oai phong của bậc quân tử:

Làm trai biết đánh Tổ Tôm

Uống chè mạn hảo xem nôm Thuý Kiều

Cũng có tài liệu nói rằng Tổ Tôm xuất phát từ Nhật Bản do các hình vẽ đều là hình vẽ theo kiểu của Nhật, theo lối tranh mộc bản (mokuhan) đơn giản và tất cả các nhân vật đều mặc kimono thời Edo (trước khi Nhật hoàng Minh Trị lên ngôi và trị vì 1868-1912), trong số này có 18 hình đàn ông (có 8 người bó chân), 4 hình phụ nữ và 4 hình trẻ em. Các hình cá chép, trái đào, thành, thuyền cũng là những hình ảnh rất Nhật.

Nguyễn Đức Thuần sưu tầm:

 Cám ơn tác giả Nguyễn Cổn và các tác giả trên mạng về chuyên đề này

Kính tặng Hội Tổ Tôm

Khu Đô Thị Mới T

2012

Tổ tôm là loại giải trí dùng quân bài có tác dụng phát huy trí tuệ và rèn tính kỷ luật. Nó phát huy tư duy toán học, rèn luyện cách nhìn sự vật trong mối tương quan nhiều mặt vì khi chơi phải biết xoay chuyển các phu trong bài của mình một cách linh hoạt sao cho không còn quân lẻ hoặc quân lẻ còn ít nhất để chóng ù.

Người chơi còn phải biết phán đoán bài của đối phương khi họ ăn quân của làng hay khi họ đánh quân đi, biết phán đoàn xem đối phương sẽ đánh quân gì, còn biết phán đoán xem trong bài nọc có quân mình mong muốn không khi xem bài của làng trên chiếu. Người chơi còn biết kiểm tra người ù xem có ù đúng không thậm chí còn biết góp ý cho người ù cách xoay bài sao cho ù được điểm cao hơn hoặc ù nhanh cũng như bỏ ù mà không biết. Người chơi phải tuân theo những quy định chặt chẽ của luật chơi, từ cách xướng ỳ đúng trình tự, đủ lời, đến cách xếp bài trên chiếu đúng thứ tự, cách chia bài, cách bắt cái, cho cái … Thời phong kiến, do luật chơi phức tạp, chơi lại tốn thời gian nên chỉ nhà nho, người giầu, có học mới biết và hay chơi tổ tôm nên người ta gọi trò chơi đó là của trí thức, của nhà giầu. Do đó nó ít được phổ biến trong dân gian.

Ngày nay, đất nước ta đổi mới, kinh tế phát triển, người cao tuổi ngày càng đông. Để người cao tuổi chậm lão hóa, nhất là đối với bộ não, bớt ốm đau, để sống vui, sống khỏe, sống có ích, chũng ta nên phổ biến hướng dẫn để nhiều người biết chơi loại trò chơi này.

Đây là mục đích nhỏ nhoi của cuốn sách này. Kính mong các cụ cao niên đã từng chơi trước đây góp thêm những chỗ còn thiếu sót để bổ sung đầy đủ cho luật chơi này.

I.- Quân bài tổ tôm, cách gọi, cách chơi:

Bài Tổ tôm có 120 quân họp thành Cỗ Tổ Tôm. Các quân xếp hàng ngang thành 3 hàng vạn, sách, văn; xếp hàng dọc thành 9 hàng nhất, nhị, tam, tứ, ngũ, lục, thất, bát, cửu. Như vậy ta có tên từ nhất vạn đến cửu vạn, từ nhất sách đến cửu sách, từ nhất văn đến cửu văn. Mỗi thừ có 4 quân, tổng cộng 108 quân (3x9x4=108). Riêng hàng quân nhất  còn có 3 quân Thang thang Chi chi và Ông cụ, mỗi thứ 4 quân, cộng là 12 quân.

Như vậy cố bài về tên quân có 30 tên quân, về số quân có 120 quân. Các quân đỏ là cửu vạn, bát vạn, cửu sách, bát sách và 3 quân yêu là thang thang, chi chi và ông cụ. Các quân còn lại đều là  quân đen (xem phía dưới).

Ó 2 cách chơi:

+ Chơi với 5 người: Bài chia thành 6 phần, mỗi phần có 20 quân, mỗi người một phần còn 1 phần là bài nọc để ở đĩa. Người là cái được thêm 1 quân lấy từ bài nọc. đánh đầu tiên, khi bài nọc chỉ còn 5 quân, không ai ù là hết 1 ván. Nhiều ván thành một hội. Số ván trong hội nhiều hay ít tùy thuộc vào các ván ù được nhiều điểm hay ít điểm vì số điểm của một hội là cố định theo quy định của người chơi. Số điểm của hội càng nhiều, các ván chơi càng nhiều. Người nào có bài đẹp gặp may mắn sẽ chóng ù khi bài có 1 lưng và không còn quân lẻ với 21 quân bầy, trình xuống chiếu, lật khàn nếu có và xướng ù đúng trình tự theo luật rất chặt chẽ; làng sẽ phân tích, hỏi, bắt bẻ rồi mới công nhận (như treo tranh, trái vỉ nghỉ ăn tiền; ù không lưng phải chèo đò, không ăn tiền và phải ù một ván trả đò; bỏ ù không ăn tiền; v.v. (xem phần hướng dẫn ở dưới). Vì vậy chơi tổ tôm mất nhiều thời gian nên những ngày mưa dầm gió bấc, ngày Tết, đợt đi an dưỡng, ngày hội, người về hưu có nhiều thời gian rảnh rỗi người ta mới chơi.    

+ Chơi với 4 người (còn gọi là chơi bí tứ): Bài chia thành 5 phần, mỗi phần 24 quân, mỗi người một phần, 1 phần để làm bài nọc; ù phải có đủ 2 lưng, không có ù thông, không ù thập hồng mà ù thập nhị hồng, không có ù kính cố mà ù kính nhị cố.

Quân hàng vạn

Quân hàng sách 

                                            

      

Thang thang thuộc hàng văn theo:

Cửu vạn, cửu sách, Thang thang hay

Ông Cụ Cửu sách Thang thang

Theo 3 quân đỏ thêm vào quân yêu thì

Ông Cụ, Thang Thang, Chi chi, lại có thể

coi Thang Thang là hàng sách

                                                  Quân hàng văn

II. Cách cầm bài và xếp bài

Bài cầm trên một bàn tay, xòe như cầm quạt giấy, quân yêu xếp ở giữa quạt, trên các quân khác, không che lấp các quân sau. Quân xếp theo từng phu, các phu liên quan xếp gần nhau, các quân lẻ cần đánh đi để riêng. Hết sức chú ý không được để lấp quân nào, nếu lấp không trông thấy rõ sẽ dễ bị bỏ ù hoặc ù sai vì vẫn còn quân thừa.

Các quân bài trên tay hay trên chiếu phải xếp theo phu: 3 quân trở lên xếp hàng ngang là phu bí (như tứ vạn, tứ sách, tứ văn hay thất vạn, thất sách, thất văn;), 3 quân trở lên xếp hàng dọc theo thứ tự liên tục là phu dọc (thí dụ Nhất vạn, nhị vạn, tam vạn; ngũ văn, lục văn, thất văn, bát văn, cửu văn; nhị sách, tam sách, tứ sách rồi tứ sách, ngũ sách, lục sách, thất sách, bát sách.)

Ngoài phu dọc, phu bí còn có các phu đặc thù khác gọi là phu lưng như

Tam vạn – tam sách – thất văn (gọi là Tôm)

Cửu vạn - bát sách - chi chi  (gọi là Lèo )

 

Cửu sách - Thang thang – Ông cụ 

Cửu vạn – cửu sách – thanh thang

Nhất vạn – nhất sách – cửu văn

Nhị vạn – nhị sách – bát văn

Nhất văn – nhị văn – tam văn

Khàn ( 3 quân giống nhau đều là Phu lưng)

Có 2 quân giống nhau, được ưu tiên phỗng con thứ 3

 cũng thành phu lưng.

Thiên khai (4 quân giống nhau) cũng là phu lưng.

Bài xếp dưới chiếu

Bài xếp dưới chiếu phải theo quy định nghiêm ngặt như sau:                

·       Có khàn phải để úp xuống chiếu (để mọi người biết dự đoán khi cần thiết)

·       Quân ăn của làng thành phu bí phải để dưới cùng phía trên; mình có quân nào giống quân ấy nhất thiết phải hạ xuống để trên quân ấy, nếu có 2 quân giống thì quân thứ hai phải để trên cùng thành 5 quân ( ăn 5 binh).

(1) Ăn 5 binh; (2) Ăn phu bí; (3) Ăn phu dọc .Quân trên cùng là quân của làng

·       Quân ăn thành phu dọc phải xếp thành hàng dọc, cũng theo thứ tự quân ăn của làng phải để dưới cùng, nếu ăn phu dọc trên tay của mình còn quân giống quân mình ăn cũng phải hạ phu có quân mình ăn xuống, quân giống của làng cũng phải để dưới cùng. Khi quân đến cửa minh nối tiếp với phụ dọc mình có trên chiếu, mình không ăn phải hạ quân trùng trên tay xuống phu dọc ấy để làng biết. Quân để dưới chiếu không đúng thứ tự trên gọi là trái vỉ; quân phải để dưới chiếu mà vẫn cầm trên tay gọi là  treo tranh ( Treo tranh, trái vỉ nghỉ ăn tiền).

·       Có thiên khai phải úp xuống chiếu rồi trình làng khi làng bốc quân đầu tiên ở nọc. Nếu mình là cái thì phải mở thiên khai trước rồi mới đánh quân. Ai đang chờ quân của thiên khai có thể hạ ù. Ai có khàn khi quân giống khàn lên thì phải dậy khàn thành thiên khai không dậy là thối khàn. Thối khàn mà ù không được ăn tiền (tính điểm). Nếu quân ấy đến đúng cửa của mình thì có thể vừa dậy khàn vừa ăn thành phu dọc

III. Điều kiện ù, các loại ù và cách tính điểm

A. Điều kiện ù:

Phải có các điều kiện sau:

1.    Bài phải tròn, có đủ 21 quân kể cả quân ăn để ù, toàn bộ các quân bài phải xếp được vào các phu không còn một quân riêng lẻ nào ở ngoài, có ít nhất 1 lưng, ai là cái khi lên bài mà bài đã tròn, đủ lưng thì hạ bài gọi là Thiên ù. (bài quá đẹp trời cho ù ngay)

2.    Ù không được tính điểm, chỉ được cái:

·       Bỏ ù: quân trước đến không ù lại ù quân sau.

·       Treo tranh: quân phải để dưới chiếu vẫn để trên tay

·       Trái vỉ: Quân để dưới chiếu không đúng thứ tự quy định.

·       Hô ù rồi mới dậy khàn

·       Ù mà quên dạy khàn (Khê khàn)

·       Bất thực một cục: khàn bất thực chỉ có một phu bí

·       Ù không phỗng hay có phỗng mà không hô.

3.    Ù bị chèo đò (không được tính điểm phải trả nợ làng một ván ù khác, chỉ được nhận thêm một quân làm cái ván tiếp theo):

·       Ù sai : không lưng, còn thừa quân không vào phu nào, bài thừa quân hoặc thiếu quân.

·       Ăn một quân lại đánh 2 quân cùng một phu

·       Dánh quân trong phu dưới chiếu.

·       Có đôi, quân lên không phỗng lại đánh cả 2 quân

·       Quân lên đúng phu dọc dưới chiếu mình đã có quân ấy lại không hạ quân của mình xuống ( coi như dối làng để làng tính sai khi có nhu cầu).

·       Quân đến lần trước không ăn, lần sau đến lại ăn.

·       Thối khàn: có quân lên đúng khàn lại không dậy khàn (làm làng tính sai coi như dối làng)

·       Hô ù loại thấp thành loại cao (coi như gian). (Nếu ù cao mà hô loại thấp thì chỉ ăn điểm loại thấp mà thôi)

B. Cách hô ù:

Quân mình chờ bất cứ lên cửa nào mình đều được ù. Sau khi hạ bài xuống, dậy khàn, báo bất thực và trả chén làng (nếu có) mới Xướng ù hay Hô ù  loại gì: Ù suông; Ù thông; ù có cước sắc hay thông có cước sắc. Nếu ù có nhiều cước sắc phải nói đúng trình tự cao trước, thấp sau, trừ Ù Tôm Lèo, ví dụ như bạch định tôm, thập hồng lèo, kính cố tôm, chi nẩy tôm, kính tứ cố tôm, thông bạch định tôm, thông thập hồng tôm lèo v.v.

Hô ù ít thành ù nhiều thì bị phạt, nhiều thành ù ít thì nhận điểm ít. Nếu quân mình chờ, trên tay đã có 2 quân mà lên quân thứ 3 đúng phu dọc mình chờ thì phải nói là ù không phỗng, không nói coi như không được ù.

C. Cách tính điểm:

Cách tình điểm một hội và tính điểm từng ván theo thỏa thuận của làng. Thường bao giờ người ta cũng lấy điểm một ván ù không cước sắc là điểm tối thiểu, từ đó tính ra điểm các loại ù. Có 3 loại ù: ù  suông, ù thông và ù có cước sắc:

·       Ù suông : Ù không có cước sắc.

·       Ù thông: Ù liền lần thứ hai.

·       Ù có cước sắc:

1.    Ù Tôm: có phu lưng  tam vạn – tam sách – thất văn

2.    Ù lèo: có phu lưng  Cửu vạn – Bát sách – Chi chi.

3.    Ù thập Hồng (Điều): có 10 quân đỏ (chơi 4 người phải có 12 quân đỏ gọi là ù thập nhị hồng)

4.    Ù kính cố (cụ): chỉ có một ông cụ, không có quân đỏ nào khác.

5.    Ù bạch định: chỉ toàn quân đen, không có quân nào đỏ.

6.    Ù chi nẩy: chỉ chờ duy nhất một nước chi chi.

7.    Ù kính tứ cố: có đủ 4 ông cụ, không có quân đỏ nào khác.

Cách tính điểm: thông thường ta hay cho điểm như sau:

·       Ù suông: 4 điểm

·       Ù thông; thêm 2 điểm nữa cho bất cứ loại ù nào.

·       Ù tôm: 6 điểm

·       Ù Lèo: 8 điểm.

·       Ù thập hồng ( thập nhị hồng nếu chơi 4 người ): 12 điểm.

·       Ù kính cố: 12 điểm.

·       Ù bạch định: 16 điểm.

·       Ù chi nẩy : 24  điểm

·       Ù kính tứ cố: 46 điểm.

·       Ù nhiều loại: Lấy loại cao điểm nhất thêm 2 điểm nữa cho mối loại ù ( như thập điều tôm lèo thì 12 + 2 + 2 = 16 điểm; Bạch định tôm: 16 + 2 = 18 điểm; Thông Kính cụ tôm: 12+2+2 = 16 )

Ghi chú: Ù kính tứ cố có điểm cao nhất, rất khó, nhưng người ta sợ ù loại này vì cho là xúi quẩy, dễ bị chết khi nghĩ đến hình tượng 4 người khênh cỗ quan tài.

Những người chơi ăn tiền, gọi là đánh bạc, họ cũng căn cứ vào cách tính điểm này để góp tiền chơi và nhận tiền ù. Số tiền còn lại cuối hội, không đủ một ván ù suông, làng cho người chia bài hoặc chủ chứa, ngoài tiền nộp cho chủ chứa gọi là hồ. Tùy theo tính chất sát phạt nhau mà định mức góp tiền và nhận tiền nhiều hay ít khi ù. Thông thường ta tính hết 50 điểm, hết tiền góp hoặc số điểm và số tiền còn không đủ 1 ván ù suông là hết hội.

Ngay nay chơi ăn tiền là vi phạm, không lành mạnh. Người cao tuổi chơi cho vui, rèn trí tuệ, giải trí tiêu thời gian nên thường chỉ ghi điểm để biết ai may rủi, ai chơi cao thấp mà học hỏi lẫn nhau, có khi chẳng có hội, chỉ quy định chơi đến hết mấy giờ là nghỉ mà thôi, thương chơi 2 tiếng đến 3 tiếng là cùng.. Thỉnh thoảng tổ chức thi đấu mới tính điểm theo hội.

IV. Các quy định khác cần chú ý:

1.    Khàn bất thực: Có khàn nhưng thấy để khàn chỉ được 1 phu lưng, nếu tách khàn ra thì giải quyết được thêm nhiều phu khác, bớt nhiều quân lẻ trong khi bài mình đã có phu lưng rồi hoặc chắn chắn sẽ có phu lưng thì xin làng có khàn bất thực và xin một cái chén để ghi nhớ. Khi đó khàn được tách ra thành nhiều phụ dọc và có thể đánh đi 1 quân thừa. Khi ăn quân để thành phu bí hay phu cước sắc với khàn phải để quân ăn trên quân khàn và úp quân lập thành phu ấy trên quân ăn. Khi ù phải xướng rõ tên khàn bất thực, nếu không phải đánh đi quân nào thì nói khàn bất thực ăn cả, rồi trả chén làng. Nếu có quân giống khàn bất thực lên phải phỗng thì phỗng, phỗng xong hạ phu dọc và trả chén làng luôn vì khàn lại trở lại. Khàn bất thực phải lập thành 2 phu dọc và bí, nếu chỉ có phu bí là không được điểm, thế gọi là bất thực một cục.

2.    Thiên khai bất thực: Có thiên khai muốn dùng nó để xoay thành nhiều phu dọc nhưng phải đánh đi 1 hay 2 quân thì xin bất thực thiên khai. Phải làm và nói như khàn bất thực, không đánh quân nào thì nói ăn cả, đánh quân nào thì nói quân ấy rồi trả chén làng xong, mới xướng ù.

3.    Khi đánh quân: Không được đánh quân trong phu dưới chiếu và phu thường để ăn quân có cước sắc. Có 2 quân mà quân đến không phỗng thì không được đánh đi cả 2 quân. Không bao giờ được đánh quân yêu. Nếu đánh quân trong phu dưới chiếu mà sau lên quân chờ, ù cũng bị chèo đò. Không được đánh hai quân cùng phu với quân ăn dưới chiếu, như vậy là bị chèo đò.

4.    Khi ăn quân: Chỉ được ăn quân khi đến cửa mình, ở cửa khác nếu mình có 2 quân giống nhau thì được phỗng, nếu có khàn thì phải dạy khàn, nếu đúng quân chờ thì được ù . Quân yêu đến cửa bắt buộc phải ăn. Quân nào đến không ăn, không phỗng, lần sau đến cũng không được ăn. Đã không ăn quân trước của phu dọc thì cũng không được ăn quân sau của phu ấy. Nếu ăn sẽ chèo đò. Quân lên đã ù mà bỏ qua, đến quân sau lên mới ù là đã  bỏ ù, không được tính điểm, chỉ được cái. Mình có phu bí 4 quân trong đó có một đôi quân, khi quân ở cửa mình lên đúng quân có đôi ấy, mình không phỗng mà muốn ăn để có cả phu dọc và phu bí thì ăn 5 binh, phải hạ cả 4 quân phu bí xuống thành 5 quân. Đôi quân không phỗng ấy phải để một quân trên quân ăn và một quân để trên cùng. Nếu ăn theo phu dọc, mình có quân trùng với quân ăn phải hạ cả phu dọc trên tay có quân ấy, quân trùng cũng phải để dưới cùng của phu.

5.    Khi bài ai bị thừa, phải trả lại quân yêu nhất văn, không có mới trả yêu đen khác, cuối cùng mới đến yêu đỏ hoặc quân khác.

6.    Hết ván không ai ù: quân bài nọc cuối cùng đến cửa nào, người ở cửa ấu được cái gọi là kê.

7.    Các cách chờ:

·       Thập thành: Bài đã tròn, đã có lưng, chờ quân yêu, quân ghép được vào các phu là ù.

·       Bạch thủ: Có 2 quân giống nhau chờ quân thứ 3 lên để phỗng có phu lưng và bài đã tròn. Quân lên ù phải hô phỗng.

·       Chờ xuyên: Chờ quân lên ghép giữa thành phu dọc làm tròn bài.

·       Chờ chi chi nẩy: chỉ chờ độc nhất một quân chi chi (nếu có đôi bát sách và một quân cửu vạn mà lên bát sách không phỗng đánh cửu vạn là thành thì sau đó chi chi lên chỉ được ù chi có lèo thôi, không phải là chi nẩy nữa.

8.    Cho cái: Người được cái là người được nhận thêm một quân ở nọc để đánh đầu tiên trong ván. Người ù mặc nhiên được cái ở ván sau. Người ở cửa mở quân nọc cuối cùng của ván mà không ai ù cũng mặc nhiên được cái tức được kê.

        Cách cho cái: Là xác định phần bài cho người được cái Người cho cái lấy một phần bài nào đó làm nọc, lấy một quân nọc nào đó mở để ở khe nào đó. Mở một quân bất kỳ của một phần bài bất kỳ, cộng 2 số quân bài đã mở rồi chia co 5, số dư là số phần bài của người cái đến ngược theo chiều kim đồng hồ từ khe đến phần bài đúng với số dư để quân nọc ngửa lên vào phần bài đó cho người được cái ( vì đếm từ khe nên các cụ mới có câu nhất nhị tại vị tức là phần bài đầu tiên giáp khe theo chiều ngược kim đồng hồ)

    Người cho cái: Người ù ván trước cho cái người ù ván sau. Đối với người ù thông, người được kê hay ván đầu hội thì ai cho cái cũng được.

9.    Trách nhiệm chia bài: Bao giờ cũng có người chia bài

Hai người ít điểm nhất trong hội. Người bị chéo đò

Hai người 2 bên người mới ù (trừ 2 người cao điểm nhất trong hội)

Hai người cao điểm nhất hội trước, chia ván đầu hội sau.

Người được kê và người dưới kê.

Tốt nhất có người chuyên chia bài để phục vụ đánh bài liên tục nhanh hết hội, tiết kiệm thời gian chờ chia bài, đếm bài.

 Ngày hội Tổ tôm khu đô thị mới T thi đấu 3 hội vòng 1 rồi vào chung kết vòng 2 ngày 3/9/2012

Sau thi đầu, chụp ảnh kỷ niệm hội chơi tổ tôm khu đô thị mới T Nhân Chính Thanh Xuân HN

V. Một số ván bài tham khảo mở rộng:

1. Ván bài vua Tự Dức chơi với Cao Bá Quát:

Vua Tự Đức thấy nọc lên chi chi, vỗ đùi hô ù chi nẩy.

Cao Bá Quát xem xong bài nói lại: “Thưa bệ hạ, ngài bỏ ù rồi ạ!” Sau đó Cao Bá Quát viết thành bài thơ như sau:

“Vạn Tam, chí Cửu song Lục Thất

Sách Bát hoàn Tam Ngũ chi không

Văn Tam Lục Thất song Tử Tứ

Nhất Cụ vô Thang khởi binh đao”

Nghĩa là: Hàng vạn có Tam vạn, Tứ vạn, Ngũ vạn, 2 lục vạn, 2 Thất vạn, Bát vạn, Cửu vạn (9 quân)

                 Hàng sách: Tam sách, Tứ sách, Lục sách, Thất sách, Bát sách (5 quân)

                 Hàng văn: Tam văn, 2 Tứ văn, Lục văn, thất văn. (5 quân)

                 Hàng yêu: Ộng Cụ  (1 quân)

Bài nọc lên Chi chi nhưng Ngũ văn đã lên trước đó, vua đã bỏ ù Ngũ văn có tôm, để đến khi chi chi lên mới kêu ù chi chi nẩy là Báo.

2. Ván bài chờ 9 nước của cụ Nguyễn Văn Sạ :

Cụ Nguyễn Văn Sạ 92 tuổi, người làng xã Bằng Gãi huyện Hạ Hòa tình Phú Thọ, ngày mùng 4 Tết năm Canh Ngọ 1990, chơi một ván tổ tôm, xoay bài chờ tới 9 nước. Sau 9 ngày, cụ đã vĩnh biệt gia đình về với tổ tiên. Xin giới thiệu bài này của cụ để thấy tuy tuổi 92 cụ chơi tổ tôm rèn trí não minh mẫn như thế nào: Khỏe mạnh không ốm đau, chết nhanh.

Bài của cụ như sau:

   + Hàng yêu: 1 chi chi, 1 thang thang, 1 nhất văn (3 quân) 

   +Hàng vạn: 1 nhị vạn, 3 tam vạn, 1 ngũ vạn, 1 lục vạn, 1 thất vạn, 1 bát vạn, 1 cửu vạn (9 quân)  

   + Hàng sách: 2 nhị sách, 1 tam sách, 1 bát sách (4 quân) 

   + Hàng văn: 1 nhị văn, 1 tam văn, 2 bát văn ( 4 quân)      

Cụ chờ 9 nước sau:

Nhị vạn, Bát vạn; Nhất sách, Tứ sách, Bát sách, Cửu sách; Tam văn, Thất văn, Bát văn  .

4.    Ván bài chờ 11 nước:

Bài có các quân sau:

Thang Thang, Nhất vạn ; Tam vạn, Tứ vạn, Ngũ vạn, Lục vạn, Thất vạn, Bát vạn, Cửu vạn; Tam sách, 2 Tứ sách, Ngũ sách, Lục sách, 2 Cửu sách; Tứ văn, Ngũ văn, Lục văn, Thất văn.

Bài chờ 11 nước sau:

Ông cụ; Nhị vạn, Tứ vạn, Lục vạn, Cửu vạn; Nhị sách, Ngũ sách, Cửu sách; Tam văn, Tứ văn, Thất văn.

Hãy học tập, phổ biến Tổ tôm, hấp dẫn, giải trí rèn trí tuệ, thông minh, có cái nhìn bao quát.

Kết luận

Tổ tôm chơi thật là sang,

Ung dung phong cách, dàng hoàng thanh tao,

Càng chơi trí tuệ càng cao

Xoay ngang, xoay dọc ra bao nước bài.

Già thêm minh mẫn dẻo dai,

Trẻ vui giải trí, luyện tài nâng cao.

***

Tổ tôm diễn ca

Một trăm với hai mươi quân
Tượng hình đủ mọi sắc dân trong đời
Trò chơi đấy, vui vẻ thôi
Mà như có cả đất trời ở đây

"Thái cực": tượng bộ bài này
"Lưỡng nghi” đen đỏ chỉ hai màu nền
"Tứ tượng” bốn lá một tên
"Cửu cung – bát quát" thật huyền diệu thay

Ba ngôi "Văn - Vạn – Sách" này
Là "Nhân – Thiên – Địa" vần xoay chín tầng
"Ngũ hành" với cả "âm-dương"
Biến hóa "vô thủy – vô chung" lạ kỳ

Nảy lên thích quá còn gì
Kênh đùi ấy chính chi chi anh chàng (quân Chi chi)
Mấy cô son phấn làm hàng
Gặp ngay ông cụ vác đòn đi hoang (quân Ông cụ)

Đa tình khổ bởi tin chàng
Nuôi con có chị thang thang một mình (quân Thang thang)
Cô tiên trông rõ là xinh
Thẹn thùng che mặt cho anh mủi lòng (quân Nhất văn)

Giữa đường múa võ luyện công
Giống như châu chấu ngoài đồng làng ta (quân Nhất vạn)
Tăng trọng ăn lắm thế à
Là anh béo nhất đùn ra mất quần (quân Nhất sách)

Nghe đồn cậu ấy siêu nhân
Sao hè đội mũ quàng khăn thế này (quân Nhị văn)
Tuổi xuân chẳng được mấy ngày
Nhị đào bẻ quách trao tay nhân tình (quân Nhị vạn)

Trống bỏi quyến yến mê oanh
Chồn chân, lưng khọm biến thành cụ non (quân Nhị sách)
Tưởng gì một gã du côn
Thọt chân làm mất cá tôm của làng (quân Tam văn)

Lại đây xinh quá một nàng
Hỏi ra mới biết cái bang a còng (quân Tam vạn)
Ruộng đồng đã hóa phố phường
Anh còn đội nón cầm thừng tìm trâu (quân Tam sách)

Bác này bê giỏ đi đâu
Bốn văn, năm võ cúi đầu với ai (quân Tứ văn)
Luật ra cậu có ngãng tai
Xích lô nghễu nghện có ngày lên bưng (quân Tứ vạn)

Đắt mối cô chớ vội mừng
Hãy lo mua sữa liệu chừng "hát-vê" (quân Tứ sách)
Cờ bạc, hụi họ, lô đề
Năm xung, tháng hạn ra đê mà ngồi (quân Ngũ văn)

Câu đố quân bài

Cá ươn chê muối thế thôi
NGÔI CHÙA nơi ấy thu người sa cơ
QUÂN NGŨ VẠN

Còn ai vẫn giữ mộng mơ
CON THUYỀN xuất ngoại đang chờ ở đây
QUÂN NGŨ SÁCH

Nếu không đủ sức cướp ngày
VÁC CHÙY, ôm mác, cầm chày trộm đêm
QUÂN LỤC VĂN

Người ta làm lụng liên miên
Còn ông CHỐNG CUỐC ngưỡng thiên tháng ngày
QUÂN LỤC VẠN

Giàu đôi mắt, khó đôi tay
ANH NGHÈO bởi vướng một bầy trẻ con
QUÂN LỤC SÁCH

Chị này bê lọ MẮM TÔM
Tay kia chẳng biết có thơm thịt cầy
QUÂN THẤT VĂN

Cho người nhậu tít trời mây
SÚN RĂNG quắp cả bàn tay trong quần
QUÂN THẤT VẠN

Có anh LANG XÓM tần ngần
Mất sách, quên thuốc biết mần ra răng
QUÂN THẤT SÁCH

Thôi thì nhờ cậu tám văn
Đánh võng hôn đất QUÈ CHÂN chữa giùm
QUÂN BÁT VĂN

Mua ngay một chú CHÉP VÀNG
Tám vạn đồng chẵn chợ làng rẻ hơn
QUÂN BÁT VẠN

Lèo ngay một mụ xồn xồn
Tính gàn BÁT SÁCH vểnh mồm hỏi chi
QUÂN BÁT SÁCH

Đường to nó chắn một khi
CÕNG SỌT đường tắt thôi thì làm lươn
QUÂN CỬU VĂN

Vác hòm CỬU VẠN mọi đường
Thời buổi kinh tế thị trường khó khăn
QUÂN CỬU VẠN

Vận đen gặp gã đi tuần
ĐÈN LỒNG soi tỏ chin phần hỏng ăn
QUÂN CỬU SÁCH

Tổ tôm đi vào thơ ca:

Nhà thơ Nguyễn Khuyến có nhắc đến Tổ Tôm trong bài "Tự trào" :

...Mở miệng nói ra gàn bát Sách

Mềm môi chén mãi tít cung Thang

Nghĩ mình lại gớm cho mình nhỉ

Thế cũng bia xanh cũng bảng vàng

Còn nhà thơ Trần Tế Xương cũng có đề cập đến trò chơi này:

Bực chăng nhẽ anh hùng khi vị ngộ

Như lúc đen chơi cuộc tổ tôm

Riêng nhà thơ Nguyễn Công Trứ đã viết cả một bài thơ, câu nào cũng có tên một quân bài Tổ Tôm, theo tương truyền là để khất nợ :

Thân "bát văn" tôi đã xác vờ.

Trong nhà còn biết "bán chi" giờ?

Của trời cũng muốn "không thang" bắc,

Lộc thánh còn mong "lục sách" chờ.

Thiên tử "nhất văn" rồi chẳng thiếu.

Nhân sinh "tam vạn" hãy còn thừa.

Đã không "nhất sách" kêu chi nữa?

"Ông lão" tha cho cũng được nhờ!

Hay:

Thôi thì mưu sự tại nhân
Còn chờ đĩa nọc có phần cho ta
Ù to, ù bé hay hòa
Say sưa ai biết tiếng gà sang canh
Cùng vui hỡi các chị, anh
Đầu xanh hay bậc lão thành cùng vui
Đầu tiên lựa đúng chỗ ngồi
Phải lo hòa dưới, thuận người ngồi trên
Điểm binh, điểm bối đầu tiên
Ăn khoan, phỗng nhặt phải nên ghi lòng
Treo tranh, kẹp cổ đề phòng
Buôn phu, phỗng bậy mất công của mình
Xem lưng , bất thực, chịu nhanh
Kiểm khàn, chờ rẻ kẻo thành công toi
Cây cuối thành, chờ mới chơi
Bài xấu đừng tiếc liệu thời bỏ đi
TỨ TRỤ to nhất Ù CHI
BẠCH ĐỊNH, MƯỜI ĐỎ,rồi thì CỤ ÔNG
TỨ CỐ kính ở trong lòng
Nhớ câu kiêng kỵ để không ù bừa
SUÔNG hai, DỊCH một nhớ chưa
TÔM bốn, LÈO ấy đếm vừa là năm
Còn như GÀ NGOẠI, GÀ TRONG
Đầu buổi giao hẹn tùy làng mà chơi
TỔ TÔM là thú thảnh thơi
Giữ gìn vốn cổ đời đời truyền nhân
Một trăm với hai mươi quân........

Trò chơi dân gian: Tổ tôm điếm

Tổ tôm điếm là một trò chơi dân gian giải trí và trí tuệ xuất hiện từ xa xưa. Không phải ở đâu và lúc nào ta cũng bắt gặp trò chơi này. Tổ tôm điếm thường xuất hiện cùng với cờ tướng, bơi chải, chơi đu, đấu vật, hát chèo…trong những ngày tết, lễ hội truyền thống và có thể nói tổ tôm điếm đã tự hào góp một phần vui không nhỏ, đem lại một không khí sinh động từ khai hội đến kết thúc hội

Tổ tôm điếm hình thức có 5 điếm, giống như cái lầu của nàng công chúa thuở xưa, có cờ, biển trông đẹp mắt, có trống hiệu râm ran, có bàn ghế thanh lịch, đàng hoàng. Một trăm hai mươi quân bài là 120 nước với phương pháp vận trù:

-         Xoay dọc rồi lại xoay ngang, xoay xong nước lợi xoay sang nước ù.

-         Xoay nhanh hơn cả đèn cù, chậm xoay có lúc bỏ ù quên ăn.

Trong khi thi đấu, mỗi điếm cử ra một người chia bài và phát bài, một trung quân giám sát bài, trọng tài điều khiển thi đấu rất công bằng, giữ đúng luật, theo đúng nội dung. Do đó, đòi hỏi những người tham dự thi đấu phải có trình độ nhất định, mưu trí giỏi mới hi vọng chiến thắng. Do ban tổ chức không trao giải thưởng như cờ tướng, nên người chơi phải tự góp (tiền) rồi phân giải thưởng ra sau mỗi ván đấu. Hiệu trống và cờ hiệu trong thi đấu tổ tôm điếm rất quan trọng, các điếm bạn và người tham dự chỉ cần nghe tiếng trống và cờ hiệu là biết tình hình đường đi nước bước của ván bài, hoặc biết kết quả bài.  

Tổ tôm điếm ngoài là một trò chơi mang tính giải trí, trí tuệ còn hàm chứa cả chất văn nghệ bởi sự vận dụng, huy động của lượng từ ngữ bằng thơ, ca dao, hò vè, khúc hát…với nội dung rất phong phú. Mở đầu cuộc chơi, nhà điếm có thể hát vận:

-         Ai về dự hội hôm nay, xin mời vào điếm đua tài khai quân.

-         Bắt đầu vào hội tổ tôm, các điếm rung trống điểm binh đi bài.

Ngay lúc đó cả 5 điếm rung trống liên hồi, làm sôi động cả khu vực đấu trường. Khi đang thi đấu, trung quân có thế hát vận những lời để khích lệ người chơi và người xem như:

-         Người trong vui lại vui thêm, người ngoài chỉ muốn đứng xem cả ngày.

Trung quân vừa giám sát bài, điều khiển thi đấu, vừa vận dụng ca vận giới thiệu từng cây bài như:

-         Anh ơi! Tay chống tay chèo, lấy ai dựng cột kéo lèo cho em. Đó là cây ngũ sách.

-         Tiện đây mận mới hỏi đào, vườn hồng đã có ai vào hay chưa? Đó là cây nhị vạn.

-         Rút dây thì phải động rừng, anh mắng em chịu người dưng chê cười. Đó là cây tam sách.

Chỉ với một cây bài thôi, trung quân có thể vận rất nhiều câu ca. Những nét chơi cổ truyền cùng những bài ca vận (theo các làn điệu: trống quân, sa mạc, hát văn, cò lả, quan họ, sẩm.. với nội dung khuyến thiện, khuyến học, xây dựng đời sống văn hóa, xã hội lành mạnh) vang lên trong những ngày hội sẽ làm người xem và người chơi hài lòng. Cùng với nhiều trò chơi dân gian khác, tổ tôm điếm sẽ làm vui lòng du khách gần xa…

Tài bàn

Tài bàn gồm ba người chơi, đánh như tổ tôm tuy nhiên trong tài bàn không bị bó buộc nhiều về cách ăn, cách đánh (như ăn một đánh hai thì được phép hoặc đánh phu dưới chiếu...) . Một bài ù được trong tài bàn phải đủ ít nhất 9 lưng, tùy bài có khàn hay không có khàn thì quy ra cước, trong tài bàn chỉ có 3 cước ù là ù xuông, ù tài bàn và ù sửu bàn.Trong tài bàn người ta quy định một số cây gọi là "tài"

• Nhị, cửu văn
• Tứ, thất sách
• Ngũ, bát vạn.

Các cây tài này cùng với các cây "yêu" một phỗng được 2 lưng, một khàn thì có 6 lưng, một chíu hoặc thiên khai có 12 lưng. Các cây còn lại 1 phỗng có 1 lưng, 1 khàn có 3 lưng, và chíu hoặc thiên khai có 6 lưng. Ngoài ra các phu tính 1 lưng như của tổ tôm như nhị vạn nhị sách bát văn, thang thang ông lão cửu sách...

• Trong tài bàn không có cước tôm lèo..
• Ù tài bàn khi người ù có 14 lưng trở lên
• Ù sửu bàn khi không có khàn mà ù được.

Thông thường ù sửu bàn có cước to hơn ù tài bàn.

• Các trường hợp còn lại thì ù xuông, nhỏ nhất.

Cách tính cước tùy người chơi. Vì thế, đánh tài bàn là cách học "nhập môn" trước khi chơi được tổ tôm cũng vì lẽ đó.

         

        Hãy so sánh quân Ngũ vạn với ngôi chùa Nhật

     

              Hãy so sánh cách ăn mặc của 4 quân với cô gái Nhật

Để thấy 1 khả năng Tổ tôm có nguồn gốc Nhật

16/9/2012

Nguyễn Đức Thuần sưu tầm theo Nguyễn Cổn và trên mạng
Kính tặng Hội tổ tôm khu đô thị mới T Nhân Chính Thanh Xuân HN